همواره یکی ازچالشهای مهم صاحبان ایده و مخترعان کشور موضوع حمایت ازمالکیت فکری و صنعتی، بودهاست. ثبت مالکیتها در حوزههای آثار هنری، صنایع دستی و... به دلیل انتشار آنها در کشورهای دیگر همواره دغدغه مهم هنرمندان و حقوقدانان این حوزه بوده است. در این زمینه باید گفت به دلیل نبود قوانین محکم و موثر برای ثبت داخلی و بینالمللی حق مالکیت فکری و معنوی، در اغلب موارد با تضییع حقوق مخترعان مواجه بودهایم. مخترعان و هنرمندان کشور تا سال 1383 تحت حمایت قانونی قرار داشتند که در سال 1310 تدوین و تصویب شده بود كه این قانون کارآمدی لازم را برای حمایت از حقوق مخترعان نداشت و نیازمند بازنگری جدی بود.
حال اگرچه با تدوین و تصویب قوانین و مقررات زمینههای حقوقی حمایت از مالکیت صنعتی شامل اختراعات، علائم تجاری و نشانههای جغرافیایی فراهم شده، اما هنوز هم این حوزه با چالشهای متعددی مواجه است. اهمیت این حوزه تا حدی است که موضوع حمایت ازمالکیت فکری و معنوی و تکمیل زیرساخت ها ، قوانین و مقررات مربوط به آن در سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری درحوزه علم وفناوری نیز مورد تاکید قرار گرفته است. سال 1386 باتصویب قانون ثبت اختراعات ، طرحهای صنعتی وعلائم تجاری و اضافه شدن موضوع حمایت و ثبت نشانههای جغرافیایی کالا و طرحهای صنعتی عملا گستره حمایت از حقوق مالکیت صنعتی در کشور به نوعی تکمیل شد به نحوی که اینک امکان ثبت و حمایت حقوقی از بیشتر مصادیق موثر حقوق مالکیت صنعتی در کشور فراهم است.
حال باید دید این قوانین تا چه اندازه توانسته از مشكلات هنرمندان و مخترعان كشور بكاهد؟ در این راستا «قانون» گفتوگویی با مهرداد الیاسی، رئیس اداره ثبت اختراعات سازمان ثبت اسناد و املاک کشور انجام داده است:الیاسی، در خصوص سابقه ثبت مالکیت معنوی در ایران گفت: مالکیت معنوی به دو شاخه مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری تقسیم میشود. ثبت مالکیت صنعتی در ایران سابقهای طولانی دارد . در سال 1304 نخستین قانون علائم تجاری و در سال 1310 قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات به تصویب رسیده است. همچنین در حوزه کپی رایت نیز نخستین قانون، قانون حمایت ازحقوق مولفان ومصنفان و هنرمندان در سال 1348تصویب شد.
رئیس اداره ثبت اختراعات سازمان ثبت اسناد و املاک کشور درباره ادعای برخی درخصوص ثبت مالکیت معنوی در قوهمجریه تصریح کرد: نتیجه این اختلافنظرها آن شد که درجلسات برگزارشده راجع به اصلاح قانون ثبت اختراعات، علائم تجاری و طرحهای صنعتی، ثبت و ارزیابی ماهوی اختراعات را به چندین تکه تقسیم کردهاست. از یکطرف وزارت صنعت، معدن و تجارت مرجع دریافت اظهارنامهها است، همچنین از طرف دیگر، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، بهعنوان مرجع ارزیابی بررسی ماهوی تعیین شده است و در دیگر سو، سازمان ثبت اسناد و املاک کشور با عنوان مرجع ثبت نهایی و صدور گواهینامه مشخص شده است. به این ترتیب وجود مراجع مختلف در قوه مجریه که هر یک داعیه سرپرستی و مدیریت ثبت مالکیت صنعتی را دارند بزرگترین آسیب این انتقال محسوب میشوند که نتیجه آن از هم گسیختگی و از بینرفتن یکپارچگی و تکهتکه شدن این فرآیندهاست.
وی ادامه داد: علاوه بر این حسن دیگری که برای سازمان ثبت اسناد و املاک کشور متصور است ثبات مدیریتی و سیاستگذاری آن است، از آنجا که رئیس جمهور به عنوان رئیس قوه مجریه هر چهار سال به انتخاب مردم تعیین میشود پس از پایان این دوره یا در اثنای آن احتمال تغییر در مدیران و بدنه کارشناسی در قوه مجریه محتوم خواهد بود. همین امر، تغییر در سیاستها و راهبردها را بهدنبال دارد که عواقب منفی آن متوجه صاحبان داراییهای صنعتی بوده که باید تاوان تغییر سیاستهای ناشی از تغییر مدیریت را بپردازند. از مصادیق بارز آن ظرفیتهای ایجاد شده در وزارت صنعت است که درگذشته مورد تغییر و تبدیل و ادغام قرار گرفته است.
الیاسی با اشاره به تامین منافع صاحبان آثار در سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، اظهار داشت: مهمترین فایده ثبت مالکیت صنعتی در سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، (متوجه صاحبان آثار) ثبات مدیریتی در این مرجع است. دولتها تغییر میکنند و حداکثر طول عمر آنان 8 سال است هر دولتی سیاست و خطمشی متفاوتی از دولت قبلی را دنبال میکند این در حالی است که در نظام با ثبات قوه قضاییه، امکان سیاستگذاری و اطمینان از اجرای آن در بلند مدت وجود دارد و همچنین سازمان ثبت و مرکز مالکیت معنوی فاقد نگاه سیاسی بوده و میتواند بهعنوان یک وزنه تعادلی برای حفظ حقوق خصوصی اشخاص در برابر قدرت و توان بخشهای دولتی رقیب محسوب شود.وی افزود: سازمان ثبت اسناد و املاک کشور متولی نظام حقوقی مالکیت صنعتی است و توقعاتی که از نظام حقوقی ثبت اختراع مورد توقع و انتظار است رادرحد توان برآورده کرده است. به طوری که سیستم و نرمافزارهای ایجاد شده، این قابلیت را دارد که همه ایرانیان از اقصی نقاط کشور بتوانند اظهارنامههای خود را درسه حوزه اختراعات، علائم تجاری وطرحهای صنعتی فایل و پیگیری کنند و تمامی درخواستها و ابلاغها و اعلامها در بستر مجازی و توسط خود متقاضی به صورت (خودکار) صورت میگیرد و درکنارآن زیرساختهای حقوقی بسیاری چه در بعد ملی و چه بینالمللی و الحاق به معاهدات وکنوانسیونهای بینالمللی محقق شدهاست.
این کارشناس مسائل ثبتی درخصوص تخصص لازم برای بررسی ماهوی اختراعات در سازمان ثبت اسناد و املاک کشور گفت: امروزه با توجه به گسترش علوم و تکنولوژی و مرزهای دانش و کثرت فیلدها و زمینههای تکنولوژی، در صورتیکه خط مشی و سیاستگذاری بر پایه بررسی ماهوی داخلی دریک اداره واحد باشد، نیازمند بسیج حداقل 500 کارمند تمام وقت برای پوشش دادن به بررسی ماهوی است. این در حالیاست که ظرفیتهای خالی بسیاری در کشور اعم از دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشگاه ها و از این قبیل وجود دارند که میتوان به جای ایجاد ظرفیت جدید از تواناییهای آنها استفاده کرد. با اینحال در جهت تقویت پیشخوانهای مرکز مالکیت معنوی، قریب 50 کارشناس دارای تحصیلات مقطع کارشناسی ارشد و بالاتر در رشتههای فنی و تخصصی در حال گذران فرآیند استخدام در مرکز مالکیت معنوی هستند .
وی همچنین درباره شیوه ثبت علائم تجاری و برندها در کشور و امکان ثبت بینالمللی اختراعات تصریح کرد: امکان ثبت اختراعات در خارج از مرزهای سرزمینی از طریق مکانیزم کنوانسیون پاریس و معاهده همکاری ثبت اختراع وجود دارد كه درگذشته سازمان ثبت با الحاق به این معاهدات این ظرفیت را برای اتباع کشورمان ایجادكرده است.
الیاسی درخاتمه ضمن مقایسه شیوه ثبت مالکیت صنعتی در کشور ما و درکشورهای پیشرفته خاطرنشان كرد: در دنیا دو سیستم شناخته شده اعلامی و تحقیقی یا تلفیقی از این دو سیستم وجود دارد و با توجه به قانون ثبت اختراعات و علائم تجاری و طرح های صنعتی مصوب 1386و همچنین تبصره3 ماده 17 قانون برنامه پنجم توسعه، نظام ثبت تحقیقی و بررسی، پذیرفته شده است و در حال حاضر نیز اظهارنامههای اختراع در بستر مبادلات الکترونیکی پس از بررسی مقدماتی و شکلی اظهارنامه و ضمائم آن جهت بررسی ماهوی به مراجع ذیصلاح ارسال میشود. مراجع بررسی نیز پس از انجام کارشناسی تصمیم و رای خود را در فضای مجازی و بستر الکترونیکی (مندرج در پرتال مرکز مالکیت معنوی) را به اداره ثبت اختراع ارسال میکنند.