عدم رعایت مقررات قانونی در گودبرداری، صدمه به ساختمان‌های اطراف و ایجاد حوادث ناگوار برای افراد، بخشی از مخاطراتی است که در گودبرداریهای غیراصولی میتواند ایجاد شود. خسارت‌هایی که در پی هر گودبرداری غیراصولی ایجاد میشود، نیازمند تشکیل پرونده و طرح دعوا در مراجع حقوقی و قضایی است و از این منظر، باید مشخص شود چه عواملی در بروز این خسارت نقش داشته‌اند. از نظر تعریف قانونی، گودبرداری به هرگونه حفاری و خاک‌برداری در تراز پایین‌تر از سطح طبیعی زمین یا در تراز پایین‌تر از زیر پی ساختمان مجاور اطلاق میشود. به طور اصولی، اجرای هر پروژه ساختمانی، با مرحله گودبرداری و پیكنی آغاز میشود چرا كه پی ساختمان مهمترین ركن هر ساختمان است و اگر پی ساختمان كه آجر اول است، به درستی گذاشته نشود، این ساختمان از ایمنی و استحكام لازم برخوردار نبوده و اصطلاحا "تا ثریا میرود دیوار كج!"
بر اساس دستورالعمل اجرایی گودبرداریهای ساختمانی كه در سال 92 در كمیته ملی مقررات ساختمان تصویب و از ابتدای خرداد 92 برای اجرا به شهرداریهای سراسر كشور ابلاغ شد، در اجرای یك گودبرداری اصولی، اشخاص مختلفی دارای نقش و مسئولیت هستند و چنانچه در هر یك از مراحل گودبرداری حادثه یا مشكلی ایجاد شود، هر یك از این افراد به تناسب مسئولیت و اهمال احتمالی باید پاسخگوی جبران زیان وارده باشند. به طور كلی مالك ساختمان، مهندس طراح، مهندس مجری و مهندس ناظر چهار شخصیت اصلی در اجرای یك گودبرداری اصولی هستند كه اگر هركدام از اینها وظایف خود را به درستی انجام ندهد، میتواند منجر به بروز حادثه‌ای تلخ شود.
مسئولیت مالك ساختمان در گودبرداریها
مالك ساختمان برای آغاز هر پروژه عمرانی ابتدا باید نسبت به اخذ مجوزهای لازم از شهرداری محل پروژه اقدام كرده و سپس بر اساس بندهای 1، 2 و 4 از مبحث دوم مقررات ملی ساختمان موظف است، عملیات اجرایی ساختمان را به مهندسین دارای پروانه اشتغال به کار در زمینه اجرا واگذار كند. همچنین بر اساس ماده 4 دستورالعمل اجرایی گودبرداری، كارفرما باید ضمن دریافت مشخصات فنی املاك مجاور، آن را در اختیار مجری قرار داده و در صورتی كه گودبرداری باعث سرایت خطر به خارج از محدوده پروژه میشود، امكانات و تجهیزات لازم برای ایمن سازی گودبرداری را به مجری ارایه كند. چنانچه گودبرداری بسیار عمیق بوده یا دارای خطر زیاد یا بسیار زیاد باشد، مالك موظف است در قراردادی با یكی از شركت‌های خدمات فنی آزمایشگاهی ژئوتكنیك، تهیه گزارش‌ها و نقشه‌های موضوعی را به این شركت‌ها واگذار كند.
مسئولیت‌های مجری گودبرداری
سازنده (مجری) بر اساس ماده 3 دستورالعمل اجرایی گودبرداری باید دارای پروانه اشتغال به کار اجرای ساختمان از وزارت راه و شهرسازی باشد و در صورتی كه گودبرداری با خطر زیاد یا خطر بسیار زیاد باشد بر اساس ماده 6 همان دستورالعمل باید از شخص حقوقی (شركت‌های پیمانكار ساختمانی) استفاده شود. مجری گودبرداری موظف است تا با به کار گرفتن کارکنان واجد صلاحیت، ایمن کردن محیط کار و مصون و محفوظ كردن سلامت و بهداشت کلیه کارگرانی كه در كارگاه مشغول به كار هستند، اقدام به اجرای پروژه كند. همچنین مصون و محفوظ كردن سلامت و بهداشت کلیه افرادی که در مجاورت یا نزدیکی (تا شعاع مؤثر) کارگاه ساختمانی هستند یا عبور و مرور، فعالیت یا زندگی می‌کنند، بر عهده مجری است. بر اساس بندهای 1، 2 و 12 مبحث دوازدهم از مقررات ملی ساختمان «تجهیزات و مصالح ساختمانی باید در جایی قرار داده شوند که حوادثی برای عابران، خودروها، تأسیسات عمومی، ساختمان‌ها و... به وجود نیاورند...». حفاظت و مراقبت از ابنیه، خودروها، تأسیسات، تجهیزات و نظایر آن در داخل یا مجاورت کارگاه ساختمانی بخشی دیگر از وظایف مهندس یا شركت سازنده است. البته مجری باید قبل از اقدام به کار «گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور» را که توسط مهندس طراح تهیه شده است را کنترل کند و در صورت وجود اشکال یا ایراد جهت رفع آن جلسه‌ای با مهندس طراح و مهندس ناظر برگزار كند.
مسئولیت‌های مهندس طراح
كلیه طرح‌های ساختمانی و نقشه‌ها و مدارک فنی آن از جمله معماری، سازه و... باید توسط طراح و در حدود صلاحیتی که در زمینه طراحی دارا است، صورت گیرد. طراح یا محاسب سازه ساختمان، شخصی شاغل به کار در دفتر مهندسی یا یك شركت طراحی ساختمان است که بر اساس پروانه اشتغال به کار مهندسی مسئولیت كار را بر عهده گرفته و باید پیش از آغاز كار، از محل ملک بازدید كرده و از وضعیت و موقعیت محوطه از لحاظ موارد مؤثر در تعیین کلیت سامانه‌های سازه و محاسبات فنی ذی‌ربط اطلاع پیدا كند. طراح همچنین باید گزارش بررسی وضعیت ساختمان‌های مجاور را به مهندس مجری ارایه كند.
مسئولیت‌های مهندس ناظر
همانگونه كه از اسم مهندس ناظر مشخص است، ناظر شخص حقیقی یا حقوقی است كه بر اجرای صحیح عملیات ساختمانی نظارت می‌کند. ناظر باید بر عملیات گودبرداری نظارت متناوب داشته و به ازای هر مرحله گودبرداری یا حداکثر هر 3 متر عمق گودبرداری اقدام به ارایه گزارش‌های وضعیت گودبرداری به شهرداری كند و در صورت مشاهده موارد تخلف از ناحیه عوامل اجرایی در حین کار، موظف است علاوه بر تذکر کتبی به مجری موارد تخلف را به شهرداری و سازمان نظام‌مهندسی اعلام کند.
مسئولیت نهادهای قانونی در گودبرداریها
علاوه بر مسئولیت‌های ذكرشده در بالا، شهرداریها، سازمان نظام مهندسی و ادارات راه و شهرسازی سراسر كشور از نظر صدور مجوز ساخت، ارایه مجوز به مهندسان و شركت‌های واجد صلاحیت و نظارت بر نقشه‌ها و پیشرفت كار، مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند.
جبران خسارت ناشی از گودبرداریهای غیر اصولی
پس از بیان مسئولیت‌های ابتدایی افراد در اجرای یك گودبرداری اصولی، حال اگر اجرای اصولی یا غیر اصولی گودبرداری منجر به وقوع حادثه، بروز خسارت یا آسیب جانی شود، چه كسی مسئول جبران آن است؟ در هر مرحله از گودبرداری اشخاص حقیقی و حقوقی متعددی با مسئولیت‌ها و نقش‌های مشخص حضور دارند. پیگیری خسارت وارده در نتیجه گودبرداری از دو طریق قابل پیگیری است که نخست شامل دادگاه و مراجع قضایی و دوم شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی ساختمان میشود.
الف) مراجعه به دادگاه: هركس كه در نتیجه اجرای یك پروژه ساختمانی از جمله گودبرداری دچار خسارت شود، میتواند با ارایه دادخواست به دادگاه جبران خسارت وارده را طلب كند. طبق ماده یك قانون مسئولیت مدنی مصوب 1339 «هركس بدون مجوز قانونی عمدا یا در نتیجه بیاحتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر كه به موجب قانون برای افراد ایجاد شده است، لطمه‌ای وارد كند كه موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود است.» و طبق ماده 2 همین قانون دادگاه با بررسی موضوع و تعیین میزان خسارت رای به جبران خسارت اعم از مادی یا معنوی توسط واردكننده زیان خواهد داد. همچنین بر اساس قانون مدنی، گودبرداری در زمره عملیات‌های خطرناک است که کوچک‌ترین بیاحتیاطی و قصور میتواند باعث بروز خسارت‌های هنگفتی به املاک مجاور، عابران، وسایل نقلیه و...شود لذا با استناد به ماده 333 قانون مدنی كه حاکی از مسئول بودن مالک نسبت به خسارات وارده از خرابی بنا است، میتوان مالك را در خسارت‌های وارده مسئول دانست.
ب) مراجعه به شورای انتظامی: اگر خسارت در نتیجه اهمال مهندس اجرا یا طراح باشد، امكان طرح موضوع از سوی شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی نیز قابل پیگیری است. طبق قانون نظام مهندسی و كنترل ساختمان مصوب 1374، هر كدام از واحدهای نظام مهندسی استان‌ها دارای یك شورای انتظامی است. بر اساس ماده 85 همین قانون، وظیفه این شورا رسیدگی به شكایات و دعاوی اشخاص حقیقی و حقوقی درباره تخلفات حرفه‌ای، انضباطی و انتظامی مهندسان و كاردان‌های فنی عضو نظام مهندسی یا دارندگان پروانه اشتغال است. بر همین اساس، فرد زیان‌دیده از حادثه گودبرداری غیراصولی میتواند با در دست داشتن مستندات لازم نسبت به مهندس ناظر ملك مجاور كه سبب تخریب شده است، شكایت مطرح كند. شورای انتظامی موظف است بر اساس تكلیف قانونی موضوع را بررسی و مهندس ناظر را به جهت غفلت، اهمال، اشتباه یا تقصیر و ... محكوم كند. بدیهی است شورای انتظامی فقط در راستای تخلف مهندس مربوطه موضوع را بررسی كرده و مجازات تعیین‌شده نیز صرفا از باب تخلف فردی بوده كه ممكن است از اخطار و درج در پرونده تا تقلیل و تنزل پروانه و تعلیق پروانه را شامل شود.